14 Stycznia 1945 roku

Rekonstrukcja wydarzeń związanych z wyparciem Niemców z Jędrzejowa

12 stycznia 1945r. rozpoczęła się radziecka ofensywa zimowa, która miała za zadanie przełamanie linii Wisły i wyparcie Niemców z ziem centralnej Polski. Na naszym terenie operowały wojska I Frontu Ukraińskiego, które wyruszając z przyczółka sandomiersko-baranowskiego skoncentrowały swoje uderzenia na linii Szydłów - Jędrzejów - Częstochowa - Wrocław. W efekcie tych działań w ciągu kolejnych dni wojska niemieckie zostały wyparte: 13 stycznia z Pińczowa, 14 stycznia z Jędrzejowa, 15 stycznia z Kielc, 16 stycznia z Sędziszowa i Miechowa.

Atmosfera końca wojny

Jeżeli chodzi o wydarzenia tamtych dni, według relacji mieszkańców Jędrzejowa, atmosferę niepokoju dało się zauważyć już z końcem 1944 roku. W tych dniach mieszkańcy miasta obserwowali na ulicach ciągły ruch ciężarówek, na których przewożono rannych żołnierzy niemieckich oraz zrabowany dobytek. Przez miasto sunęły niekończące się kolumny motocykli oraz transporterów opancerzonych przemieszczających się szosą od Staszowa w kierunku Katowic.

Wiele młodych kobiet skierowano do pracy w punkcie sanitarnym, który mieścił się w budynku gimnazjum (obecnie mieści się tam Liceum Ogólnokształcące). Na najwyższym piętrze był sztab łączności wojsk niemieckich, do pomieszczeń klasowych poniżej zostały wstawione, łóżka piętrowe, gdzie zwożono rannych żołnierzy niemieckich, opatrzonych uprzednio w szpitalu. Przejściowo ich tu zatrzymywano, a następnie dalej transportowano w głąb Rzeszy. Biura znajdowały się w pomieszczeniach na parterze, a w piwnicy kuchnia. Kilka dziewcząt zatrudniono do sprzątania, a reszta zajmowała się przeróżnymi pracami (np. jako pomoc kuchenna).

Ze względu na coraz większą liczbę rannych żołnierzy przeznaczono dodatkowe pomieszczenia na szpital polowy w dzisiejszej kamienicy państwa Chmielarzów na ulicy Klasztornej.

Wyzwolenie

Po rozpoczęciu ofensywy zimowej w okolicznych miejscowościach toczyły się walki. W nocy z 12 na 13 stycznia huk strzałów i detonacje pocisków oraz donośny świst katiusz rozlegały się coraz bliżej. Rankiem 13 stycznia mieszkańcy obserwowali, jak hitlerowcy w popłochu opuszczali miasto, ewakuację urzędów oraz władz administracji cywilnej i wojskowej.

Armia Czerwona wkroczyła do Jędrzejowa w niedzielę, 14 stycznia około godz. 10 rano. Większość wojska rozlokowała się wokół stawów oraz na terenach mieszczących się wokół browaru. Oficerowie i kadra dowódcza zakwaterowała się w mieszkaniach skupionych w Rynku i jego pobliżu.

Tuż po wkroczeniu do miasta rozpoczęły się błyskawiczne poszukiwania ukrywających się żołnierzy i oficerów niemieckich niższej rangi. Na aresztowanych oficerach SS, żołnierzach, którzy stawiali czynny opór oraz Własowcach, volksdeutschach, a także osobach, które kolaborowały z okupantem, wykonywano wyroki śmierci. Pod nadzorem oficera NKWD rozpoczęły się również intensywne poszukiwania osób związanych z Armią Krajową.

Tworzenie nowej władzy

Komendantem miasta został mianowany mjr Kowalow, który nadzorował wszystkie sprawy dotyczące ustanawiania władzy w mieście. W pierwszym tygodniu powołano Milicję Obywatelską, z siedzibą na ul. Pińczowskiej oraz Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, który mieścił się w kamienicy przy ul. Klasztornej.

Organizacja życia partyjnego powierzona została oficerowi politycznemu Kuczurence. Nawiązał on kontakt z Antonim Patrzałkiem, działaczem Polskiej Partii Robotniczej oraz powierzył mu zadanie nawiązania kontaktu z przedwojennymi działaczami Komunistycznej Partii Polski: Wacławem i Tadeuszem Zielonką oraz Wincentym Krasoniem.

Z lewej mjr Kowalow; z prawej Antoni Patrzałek, I sekretarz PPR

Od chwili wyzwolenia dominującą rolę w kształtowaniu się nowej władzy w mieście odgrywała Polska Partia Robotnicza, która w drugiej połowie stycznia 1945r. utworzyła Komitet Powiatowy w Jędrzejowie. I sekretarzem mianowano A. Patrzałka, który, uprzednio sprawował funkcję naczelnika wydziału aprowizacji w powstałej na terenach wyzwolonych przez armię radziecką Wojewódzkiej Radzie Narodowej z siedzibą w Rytwianach. Zaraz po wyzwoleniu miasta A. Patrzałkowi powierzono zadanie uruchomienia młynów i browaru w Jędrzejowie. Wśród działaczy PPR wyjątkową aktywnością wyróżnili się Wacław Zielonka (późniejszy sekretarz Komitetu Powiatowego), Ludwik Skuza, Wincenty Krasoń, Stanisław Gęgotek, Marian i Władysław Jureczko.

W tworzeniu nowej władzy udział wzięli też niektórzy działacze Polskiej Partii Socjalistycznej, m.in. Stanisław Konczewski, Józef Patrzałek, Stanisław Switalski, Jan Wolny. Współpracę podjęli także działacze ludowi, wśród których znajdowali się działacze przedwojenni i żołnierze Batalionów Chłopskich, m.in. Kacper Niemirski, Edward Felis, Józef Mróz, Edward Biały, Józef Żołna i Józef Kruk.

Powiatowa Rada Narodowa rozpoczęła swą działalność 30 stycznia 1945r. Wybrano wówczas przewodniczącego, którym został Józef Mróz. W niepełnym składzie funkcjonowała ona do 20 marca 1945r., kiedy to uzupełniono jej skład i wybrano nowe prezydium z doktorem Ignacym Kwartą na czele, zastępcą Józefem Mrozem, członkami: Stanisławem Świtalskim, Kazimierzem Wilczyńskim i Piotrem Rogowskim. Urząd starosty powierzono Edwardowi Felisowi, jego zastępcą został Józef Patrzałek, zaś urząd burmistrza przekazano Stanisławowi Konczewskiemu. Na przewodniczącego Miejskiej Rady Narodowej wybrano Wacława Zielonkę.

29 kwietnia ukonstytuowała się Powiatowa Rada Narodowa. W jej skład wchodziło 40 radnych, spośród których dziewięciu to działacze z okresu konspiracji, dziewięciu reprezentowało popierające nową władzę ludową stronnictwa polityczne, pięciu związki zawodowe, trzech organizacje młodzieżowe, a 14 tworzone w terenie Gminne Rady Narodowe.

Reforma rolna i odbudowa szkolnictwa

Od lutego działał w Jędrzejowie Powiatowy Urząd Ziemski, zajmujący się parcelacją przejętych w wyniku dekretu o reformie rolnej majątków ziemskich. Jego szefem, a zarazem pełnomocnikiem do spraw reformy rolnej został Stanisław Frydel z ramienia PPR.

Tuż po wyzwoleniu dyrekcja i grono nauczycielskie przedwojennego liceum i gimnazjum przystąpili do reaktywowania szkoły średniej, która pod nazwą „Państwowe Liceum i Gimnazjum Koedukacyjne w Jędrzejowie", rozpoczęła swą działalność już w lutym 1945 roku.

opracowanie: Michał Grzywacz